Jedną z pierwszych definicji klastrów w 1998 roku zaproponował amerykański ekonomista, Michael E. Porter. Według niego są to geograficzne skupiska wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współpracujących. Z kolei Klaus Ulrich Zumbach z Uniwersytetu w Heidelbergu zwracał uwagę, że rywalizacja i kooperacja w ramach sieci firm prowadzi do ogólnej przewagi konkurencyjnej uczestników klastra w porównaniu z podmiotami działającymi poza strukturą.
Zalety klastrów
O korzyściach ze specjalizacji w regionach pisali już Adam Smith i Max Weber, ale za twórcę koncepcji klastrów uznaje się Alfreda Marshalla, brytyjskiego ekonomistę, znanego m.in. z wprowadzanie pojęcia elastyczności popytu. Marshall w końcówce XIX wieku zauważył, że koncentracja firm produkcyjnych w poszczególnych dystryktach przemysłowych przynosi korzyści związane z większą aktywnością gospodarczą obszaru, poprawą produktywności położonych blisko przedsiębiorstw, a także lepszymi warunkami pracy – słaba konkurencja wynikająca z rozproszenia geograficznego obniża koszty, ale skutkuje gorszym dopasowaniem pomiędzy organizacjami a zatrudnionymi w nich osobami. Wśród kolejnych zalet eksperci wyliczają mniejsze koszty transportu, łatwiejszą wymianę pomysłów i produktów, a także napędzanie innowacji – sąsiedztwo firm z branży przyśpiesza postęp.
Wady
Gospodarki regionalne oparte na małych firmach działających w tym samym lub pokrewnych sektorach mogą być podatne na wstrząsy rynkowe, które osłabiają jednocześnie wszystkie firmy w klastrze – podkreślają specjaliści Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju w publikacji pt. „Competitive Regional Clusters”. Ponadto w klastrach zorganizowanych wokół jednego dużego przedsiębiorstwa problematyczne mogą być sytuacje, w których główna firma odejdzie lub ograniczy swoją działalność. Kolejne ryzyko wiąże się z tzw. efektem zamknięcia, kiedy firmy w klastrze koncentrują się na istniejącej strukturze i mają trudności z dostosowaniem działań do nowych warunków gospodarczych.
Klastry w przemyśle 4.0
Kazachskie naukowczynie, Mariza Tsakalerou i Saltanat Akhmadi podkreślają rolę klastrów w kontekście czwartej rewolucji przemysłowej, która sprawia, że małe i średnie przedsiębiorstwa coraz częściej konkurują na arenie międzynarodowej. Z analizy 100 klastrów badaczki wywnioskowały, że większą innowacyjnością cechują się zarówno organizacje mniej zhierarchizowane, jak i te o wysokim stopniu specjalizacji. Nowatorskie rozwiązania idą w parze również z zaangażowaniem instytucji badawczych. W przemyśle 4.0 aktywność w klastrach ułatwia przedsiębiorstwom produkcyjnym integrację z sieciami przemysłowymi i przekształcanie struktur biznesowych w celu podnoszenia poziomu kompetencji – konkludują uczone.
Typy organizacji
Najpopularniejszy podział klastrów przygotowała prof. Ann R. Markusen, która wyszczególniła 4 typy organizacji:
- Klastry (dystrykty) Marshalla złożone głównie z lokalnych MŚP, które działają w branżach rzemieślniczych, zaawansowanych technologii lub usług dla przemysłowców. Firmy zawierają pomiędzy sobą ważne kontrakty, a w sieci łączą się celowo, żeby wspólnie rozwiązywać problemy.
- Klastry koncentryczne (hub & spoke) są zdominowane przez jedną lub kilka dużych firm otoczonych swoimi dostawcami i przedsiębiorstwami wobec nich komplementarnymi. Współpraca układa się dobrze pomiędzy dużymi i małymi organizacjami, ale brakuje jej w relacjach pomiędzy firmami konkurującymi pomiędzy sobą, co utrudnia m.in. dzielenie się innowacjami i rozłożenie ryzyka.
- Klastry satelitarne cechują się obecnością stosunkowo niezależnych i dużych oddziałów firm międzynarodowych, z których każdy działa w ramach innych łańcuchów dostaw. Powodem, dla którego powstają, jest zazwyczaj lokalizacja, związana np. z bliskością portów, lotnisk czy przejść granicznych.
- Klastry instytucjonalne (zakotwiczone wokół instytucji) zdominowane przez podmiot publiczny lub organizacje non-profit, które przyciągają dostawców produktów i usług.
Klastry w Polsce
Z zestawienia przygotowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości wynika, że w 2015 roku w Polsce działały 134 klastry. Ponadto istniało 106 organizacji z potencjałem do przekształcenia się w zrzeszenia przedsiębiorstw. Zdaniem autorów „Raportu z inwentaryzacji klastrów w Polsce” rozkład klastrów odzwierciedla potencjał gospodarczy regionów – blisko połowa organizacji działała w województwach mazowieckim, dolnośląskim, wielkopolskim i śląskim. Ponadprzeciętne wyniki odnotowano też w regionach Podkarpacia i Lubelszczyzny. W sumie w klastrach działało wówczas 5,8 tysiąca organizacji. 4,6 tysiąca stanowiły firmy – najwięcej było mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (4,2 tys.). Jeśli chodzi o branże, klastry specjalizowały się w teleinformatyce, energetyce i budownictwie.
Z benchmarkingu prowadzonego przez PARP w 2020 roku i obejmującego 41 klastrów wynika, że w klastrach dominują przedsiębiorstwa (83%). Członkami organizacji są też instytucje naukowe, edukacyjne i otoczenia biznesu, które zajmują w strukturze odpowiednio 6%, 6% i 5%. Firmy uczestniczące w badaniu zatrudniały ponad 514 tysięcy osób.
Krajowe Klastry Kluczowe
W Polsce działają dodatkowo organizacje o statusie Krajowych Klastrów Kluczowych, nadawanym przez Ministerstwo Rozwoju i Technologii. KKK muszą mieć istotne znaczenie dla gospodarki i konkurencyjności międzynarodowej, obecnie jest ich 19. To:
- Bydgoski Klaster Przemysłowy
- Klaster „Polska Grupa Motoryzacyjna”
- Klaster Gospodarki Odpadowej i Recyklingu
- Klaster LifeScience Kraków
- Klaster Logistyczno Transportowy Północ-Południe
- Klaster Zrównoważona Infrastruktura
- Pomorski Klaster ICT Interizon
- Silesia Automotive & Advanced Manufacturing
- Śląski Klaster Lotniczy
- Wschodni Klaster ICT
- Zachodniopomorski Klaster Chemiczny Zielona Chemia
- Klaster Dolina Lotnicza
- Klaster Obróbki Metali
- Mazowiecki Klaster ICT
- Polski Klaster Budowlany
- NUTRIBIOMED Klaster
- MedSilesia – Śląska Sieć Wyrobów Medycznych
- Polski Klaster Technologii Kompozytowych
- Klaster Fotoniki i Światłowodów
Wybór prowadzi się na podstawie 5 kryteriów: zatrudnienia, infrastruktury i finansów, potencjału gospodarczego klastra, tworzenia i transferu wiedzy, działania na rzecz polityk publicznych oraz orientacji na klienta. Zaletami członkostwa w Krajowych Klastrach Kluczowych są m.in. lepsze oceny przy aplikowaniu o granty, z kolei koordynator takiej organizacji może wnioskować o wsparcie publiczne w ramach instrumentów programów operacyjnych 2021-2027.
Cyfryzacja w Krajowych Klastrach Kluczowych
Eksperci Platformy Przemysłu Przyszłości przeprowadzili ankietę wśród koordynatorów KKK, żeby ocenić stan transformacji klastrowych łańcuchów wartości. Zgodnie z wynikami połowa respondentów stosuje tzw. model Portera, gdzie technologie są nakładane na istniejące procesy. 30% przygotowuje, przetwarza, gromadzi i udostępnia zdigitalizowane treści. Jeśli chodzi o poszczególne rozwiązania, największą popularnością cieszą się platformy służące do komunikacji, programy wspomagające zarządzanie organizacjami, a także techniki z dziedziny cyberbezpieczeństwa i internetu rzeczy. Najmniej rozpowszechnione są: blockchain, sztuczna inteligencja i big data.
Grupa ds. cyfryzacji łańcuchów wartości powołana przez PPP przygotowała katalog rekomendacji w 11 obszarach, które umożliwiają podniesienie poziomu digitalizacji w klastrach. Propozycje działań ułatwiają określenie barier cyfryzacji, opracowanie tzw. map drogowych transformacji, stopniowe wdrażanie rozwiązań przemysłu 4.0, rozwój kompetencji pracowników przedsiębiorstw klastrowych, jak również wdrożenie nowych metod produkcji.
