A na początku była „szansa” – nie bez przyczyny to słowo padnie w niniejszym tekście wielokrotnie. W wielu kontekstach i w różnych konfiguracjach. Jest ono istotne, ponieważ zmiany związane z szeroko rozumianym Przemysłem 4.0 stwarzają interesujące perspektywy dla osób z niepełnosprawnościami na pełne włączenie w życie społeczne, aktywizację zawodową oraz rehabilitację zawodową i społeczną.
Co zrobić, aby tej szansy nie zmarnować?
Od kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu lat obserwujemy w Polsce rozwój pozytywnego trendu polegającego na podejmowaniu wielu inicjatyw zarówno legislacyjnych, jak i pozalegislacyjnych mających na celu poprawę sytuacji osób z niepełnosprawnościami. Działania te opierają się także na stworzeniu komplementarnego systemu ich wsparcia w kontekście zapewnienia możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom środowisk osób z niepełnosprawnościami wdrożono i wciąż wdraża się w życie szereg postulatów prowadzących do realizacji powyższych celów.
Rozwój przemysłu ściśle wiąże się z przemianami gospodarczymi, kulturowymi oraz społecznymi. Zmiany te dotyczą również podejścia do pracy i sposobu jej wykonywania. Spójny system opiera się na zintegrowaniu procesów, maszyn i urządzeń. To kluczowe zadanie organizacji podążającej w kierunku rozwoju dostosowanego do teraźniejszości, ale również i przyszłości. Mimo wciąż postępującej informatyzacji, robotyzacji czy automatyzacji, ewentualny sukces wciąż w głównej mierze zależy od ludzi.
Oprócz konieczności modyfikowania dotychczasowych sposobów działania jako konieczność jawi się również potrzeba przeobrażenia sposobu organizowania się. Mowa tutaj o tworzeniu nowych struktur dostosowanych do coraz mocniej usieciowionych miejsc pracy oraz społeczeństwa. Nowa rzeczywistość wymaga zarówno od pracodawców jak i pracowników wyrobienia w sobie umiejętności funkcjonowania w zupełnie nowej przestrzeni pracy, gdzie kluczowe są czynniki takie jak na przykład dynamiczne dostosowanie się do nieustannie zmieniających się warunków rynku pracy czy odpowiednio i stale szkolona kadra pracownicza. Taki stan rzeczy naturalnie stwarza określone zagrożenia, np. pewne zawody będą zanikać, choć trzeba dodać, że jednocześnie inne będą powstawać (istnieją szacunki, według których 65% osób urodzonych po 2007 roku będzie pracowało w zawodach, które jeszcze nie powstały). Z drugiej strony jest to ogromna szansa dla grup społecznych, które z różnych powodów mogły dotychczas doświadczać wykluczenia z rynku pracy – w tym także dla osób z niepełnosprawnościami.
Nowa tożsamość pracownika
Ciągłemu przeobrażeniu ulega obraz tożsamości pracownika, co ściśle wiąże się ze zmianami jego roli w strukturze organizacji. Coraz większy nacisk kładzie się na przyszłościowe kompetencje poznawcze, społeczne oraz cyfrowe i techniczne. Ponadto same procesy produkcyjne w coraz mniejszym stopniu wymagają użycia siły fizycznej, co niewątpliwie otwiera szerokie spectrum możliwości łączenia rozwoju technologicznego przedsiębiorstw ze wsparciem integracji osób niepełnosprawnych.
Struktura w organizacji zmienia się w ten sposób, że stanowiska są usuwane bądź zastępuje się je nowymi. Względem tradycyjnych stanowisk niższego, średniego szczebla czy kadry kierowniczej, na znaczeniu zyskują funkcje kontrolne i nadzorcze procesów. Są one dostosowane do coraz bardziej zautomatyzowanych procesów wytwórczych.
Innymi słowy, współcześnie technologia i cyfryzacja stanowią nieodłączny element ludzkiego życia. To ogromna szansa dla osób z niepełnosprawnościami na pełne włączenie w życie społeczne, w tym również dostęp do rynku pracy w stopniu znacznie większym niż dotychczas.
Można powiedzieć, że zmianie ulega zatem głównie model kompetencyjny pracownika, co prowadzi do konieczności nieustannego wręcz doskonalenia umiejętności pracowniczych. W pewnym sensie Przemysł 4.0 oparty jest o stale aktualizowaną wiedzę. W tym ujęciu brak konsekwencji i systematyczności może implikować zagrożenie w postaci ryzyka wykluczenia z rynku pracy.
Człowiek uczy się całe życie
Pracownicy muszą dynamicznie dostosować się do wciąż postępujących zmian. Charakteryzują się one między innymi potrzebą nieustannego zdobywania nowych kompetencji pod względem technologicznym, organizacyjnym czy komunikacyjnym, ale nie tylko. Wciąż istnieje potrzeba stałego edukowania społeczeństwa i tworzenia ekosystemu sprzyjającego rozwojowi innowacji, a tym samym stałego zwiększania umiejętności pracowniczych. Mówimy tutaj przede wszystkim o trzech rodzajach kompetencji:
- poznawczych – kreatywność, logiczne i krytyczne myślenie, elastyczność, umiejętność rozwiązywania złożonych problemów,
- społecznych – efektywna współpraca w grupie, zarządzanie ludźmi, przywództwo, inteligencja emocjonalna, przedsiębiorczość,
- cyfrowych i technicznych – analiza danych, cyfrowe rozwiązywanie problemów, programowanie, wiedza z zakresu prywatności i cyberbezpieczeństwa.
Możliwość zdobywania tych kompetencji oraz późniejsze wykorzystanie nabytych umiejętności w praktyce, to z pewnością składowe umożliwiające większą, niż dotychczas aktywizację zawodową osób z niepełnosprawnościami. Nie do przecenienia jest również praca zdalna (telepraca), która daje wiele korzyści organizacji, ale przede wszystkim pracownikowi. To możliwość znalezienia zatrudnienia nie tylko przez mieszkańców z terenów mniej rozwiniętych pod względem infrastruktury transportowej, ale także dla osób z niepełnosprawnościami, które zmagają się ze swoimi barierami.
Badania potrzebne na już
Przedmiotowa problematyka w zasadzie nie była do tej pory podejmowana zbyt szeroko w dyskursie naukowym. Istnieje zatem duża szansa na wypełnienie istniejącej luki badawczej w obszarze analiz potencjału wykorzystania technologii Przemysłu 4.0 w procesach aktywizacji zawodowej oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej osób z niepełnosprawnościami w sektorze produkcyjnym w Polsce.
W tym świetle jako konieczność jawi się potrzeba przeprowadzenia badań koncentrujących się na identyfikacji oraz promocji innowacji społecznych i technologicznych wspierających integrację osób niepełnosprawnych w przedsiębiorstwach produkcyjnych w Polsce w kontekście wdrażania technologii z obszaru Przemysłu 4.0.
Biorąc powyższe pod uwagę, zasadne zdaje się przeprowadzenie badań:
- diagnozujących sytuację społeczną i ekonomiczną osób z niepełnosprawnościami,
- dotyczących dobrych praktyk w zakresie integracji oraz rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych,
- na temat różnych aspektów społecznego i kulturowego funkcjonowania osób niepełnosprawnych, postrzegania i reprezentacji niepełnosprawności.
Ich wyniki mogą przyczynić się między innymi do:
- formułowania strategii polityki społecznej w obszarze niepełnosprawności,
- upowszechniania dobrych praktyk w przedmiotowym zakresie,
- budowania warunków integracji osób z niepełnosprawnościami oraz społeczeństwa obywatelskiego,
- pogłębiania i upowszechniania nauki w dziedzinach dotyczących problematyki szeroko rozumianej niepełnosprawności.
Bardzo ważne jest, aby stale monitorować dostęp i zaangażowanie do pracy osób z niepełnosprawnościami w sferze szeroko pojmowanego Przemysłu 4.0. W tym kontekście warto rozważyć możliwość opracowania katalogu dobrych praktyk czy też listy innowacji społecznych i technologicznych o największym potencjale wsparcia zatrudnienia i integracji osób z niepełnosprawnościami w przedsiębiorstwach. Niewątpliwie doszłoby także do pogłębienia dyskusji na temat znaczenia i potencjału zaawansowanych technologii w zakresie wsparcia aktywizacji zawodowej oraz rehabilitacji zawodowej i społecznej osób z niepełnosprawnościami. Nie do przecenienia jest także fakt, że prawdopodobnie przyczyniono by się w ten sposób do budowania większej świadomości społecznej w przedmiotowej sferze.
„Ale co z tego będziemy mieli?”
Pytanie to brzmi może zbyt obcesowo, bo choć istniejące obecnie trendy zasadzają się na coraz mocniejszym stawianiu człowieka w centrum, to naturalnym i w pełni zrozumiałym jest fakt, że cel komercyjny jest aspektem o kluczowym znaczeniu w funkcjonowaniu przedsiębiorstw.
I właśnie dlatego ktoś mógłby zadać podobne pytanie, w najlepszym wypadku brzmiące mniej więcej: „Czy na tym nie stracimy?”. Wiąże się to między innymi z wciąż funkcjonującymi w społeczeństwie bardzo szkodliwymi stereotypami określającymi osobę niepełnosprawną jako mniej wydajną, formułującą jakiegoś rodzaju nieuzasadnione żądania lub względem innych pracowników czy przebywającą częściej na zwolnieniu lekarskim. Sytuacja ta stopniowo zmienia się na lepsze, ale niestety wciąż wywiera negatywny wpływ obniżający efektywność rehabilitacji zawodowej i społecznej osób z niepełnosprawnościami, dlatego istnieje pilna potrzeba wykonania ogromu pracy na tym polu.
Jaka jest zatem odpowiedz na to pytanie? Nie, nikt nie straci. Co więcej – można tylko zyskać, a przy okazji zrobić coś dobrego. Przedsiębiorstwa wdrażające pozytywne rozwiązania w zakresie zatrudniania osób z niepełnosprawnościami charakteryzują się między innymi:
- posiadaniem wizerunku społecznie odpowiedzialnego pracodawcy,
- wychodzeniem organizacji z inicjatywami na rzecz środowisk osób z niepełnosprawnościami poza środowisko firmy/instytucji oraz włączaniem w te działania różnych inicjatyw społecznych i podmiotów z otoczenia lokalnego,
- konsekwentnym wspieraniem i wdrażaniem spójnych wartości i kompleksowych rozwiązań odnoszących się do polityki równych szans i niedyskryminacji.
Przyszłość jest dzisiaj…..
….to naturalnie dość wyświechtane stwierdzenie, być może nawet często nadużywane w niektórych okolicznościach, ale w tym konkretnym przypadku zawiera w sobie wiele prawdy. Niewątpliwie swoją niebagatelną rolę w procesach dotyczących poprawy sytuacji osób z niepełnosprawnościami oraz tworzenia systemu ich wsparcia może i powinien odgrywać także szeroko rozumiany Przemysł 4.0 oraz związane z nim podmioty i organizacje, które muszą sobie zadać pytanie o to czy w porę odczytują światowe oraz krajowe trendy i czy potrafią wykorzystać nowe szanse (w zasadzie korzystne dla obu stron) związane z tym obszarem.
Wskazuje się, że czwarta rewolucja przemysłowa w dużym uogólnieniu jest określeniem na sposób współistnienia technologii i społeczeństwa i dlatego dokonujące się na naszych oczach zmiany powinniśmy i musimy wykorzystywać najlepiej jak potrafimy, aby adaptować je w najefektywniejszy sposób do wciąż zmieniającego się i kształtującego na nowo społeczeństwa, aby świat stawał się coraz lepszy – w tym co oczywiste – również dla osób z niepełnosprawnościami.
